Ege kıyıları uygarlık tarihinin en eski kentsel yerleşme ve aynı zamanda en hareketli bölgelerinden biri olmuştur.Roma dan sonra Bizans, Arap ve Selçuklar arasında el değiştiren İzmir daha sonra Çaka Beyi, Selçuk Beylikleri, Osmanlılar, bir ara Rodos Şövalyeleri ve Timur un elinde kalmış, nihayet Haçlı Seferleri, Venedikliler ve Cenevizlilerin etkinliklerini bertaraf eden Osmanlıların elinde 1426 da geçmiştir.

 

 

Buca’nın eski çağlara inen eski bir tarihi geçmişi vardır. Yörede yapılan araştırmalarda ve rastlantı sonucu ele geçen buluntulardan Antik Çağda burada bir yerleşim olduğu anlaşılmaktadır. Aynı zamanda Kral Yolu’nun bu yerleşimin yakınından geçmesi de önem kazanmasına neden olmuştur. İon göçü sırasında MÖ.610 yılında kurulduğu sanılan kente Lydialılar (MÖ.610-546), Persler (MÖ.546-333), Büyük İskender (MÖ.333-323), Pergamon Krallığı (MÖ.263-130) ve Romalılar ile Bizanslılar (130-1076) hakim olmuşlardır. 

 

Lydialıların MÖ.628 yılında İzmir’i ele geçirmelerinden sonra burada yaşayanların büyük bir kısmı çevredeki alanlara yerleşmişlerdir. Bugünkü Buca’nın da bu dönemde kurulduğu iddia edilmektedir. Bizans döneminde Kohi denilen bu yerleşimin ismi daha sonra Gonia, Bugia olmuş, zamanla da Buca’ya dönüşmüştür. Buca’nın ismi ilk kez 1688 tarihli Fransız Konsolosluğu’nun kayıtlarında geçmektedir. İzmir’de 1688’de bir deprem olmuş ve Fransız Konsolosu Buca’ya taşınmıştır. 

 

Antik Çağda Buca yöresinde bir yerleşme olduğu hakkında Kararas’ın Cadoux ve Iconomos’u referans vererek aktardığı bilgiler yer almaktadır. Burada, Buca’nın kuzey doğusunda 1868 yılında ortaya çıkarılan ve British Museum’a nakledilen Antik döneme ait bir kadın büstünden söz edilmektedir. Büst insan ölçeğinden büyük olup malzeme ve işçilik kalitesi düşüktür. Yine aynı kaynaklara göre İ.Ö. 630 da İzmir e Lidyalıların saldırısından sonra halk civardaki köylere, bu arada Buca, Dereköy, Kangölü, Kozağacı yörelerine dağılıp yerleşmişlerdir.

 

 

 

Daha sonraki Bizans döneminde ise Buca nın 5 km doğusunda Lundru ya da Lundruka Çiftliği olarak anılan yerde Thriz (Meşe) adında bir köy bulunmaktaydı. Kangölü, Kozağacı civarında tuğla, işlenmiş mermer parçaları, kırılmış sütunlar, üzerinde Bizans haçı kabartmaları bulunan sütun başlıkları, Antik Artemis mabedine ait olduğu sanılan mermer yer döşemeleri, yine Kangölü vadisindeki mağaralarda Bizans dönemine ait mermer masa ve oturma yerleri, insan kemikleri ile dolu testiler, Forbes köşkü civarında Bizans sikkeleri ortaya çıkarılmıştır.(Kararas: ss.15-16, Cadoux: ss. 86-217) İzmir de çıkan Amafya dergisinde Frontier ye ait bir araştırmaya dayanılarak verilen bilgiye göre de Paradisoda (şimdiki Şirinyer) bir köylü tarafından bir metre yüksekliğinde bir Antik mezar taşı bulunmuştur. (Kararas: s.7) Bunlardan başka, Kançeşme (şimdiki Gürçeşme) yolu üzerindeki Karakapı mevkiindeki Roma kalesi kalıntıları, Buca nın Kangölü yöresinde ve Paradiso nun Batısında, Meles çayı üzerindeki Roma, bunların daha kuzeyindeki Bizans su kemerleri, Antik çağda bu yörede oldukça gelişmiş yerleşmeler bulunduğunu ortaya çıkarmıştır.

 

 

Edinilen bilgiler Buca’nın yakın tarihimizde bir Rum köyü olarak belirdiğini ortaya koymaktır. Rumlarla hemen aynı zamanda görülen Avrupalı iş adamları ve bunların aileleri de İzmir yöresinde ve bu arada Buca da yerleşmişler, Buca nın gelişip zenginleşmesine önemli katkılarda bulunmuşlardır. Yakın tarihimizde gayrimüslim nüfusun ve LEVANTEN adıyla anılan kesimin egemen sosyal sınıf halinde etkinlik kazanması Osmanlı yönetiminin ilk dönemlerdeki politikasına uzanır. Fatih Sultan Mehmet işgal ettiği bölgelerdeki çeşitli millet ve mezheplere bağlı grupları kendi içlerinde örgütleyerek bir ruhani lidere bağlamakla onlara, kolay karşı konamayacak bir şeref bahsetmiş oluyor, böylece kontrolü altına almayı tasarlıyordu.

 

Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde, devletin ekonomik ve siyasal politikasında İzmir' de önemli bir rol oynamıştır.Buca'daki konut mimarisinde önemli yeri bulunan toplum kesimine verilen LEVANTEN adının bu dönemde oluştuğunu görüyoruz.Fransızca LEVER (doğmak ya da doğu) sözcüğünden üretilen LEVANT, doğu Akdeniz ülkelerine verilen isimdir.

 

17. Yüzyılda güçlenmeye başlayan sömürgecilik akımı 18.Yüzyıl ortalarından sonra hızlanmıştır. İngiltere ana yurdu, endüstri devriminin başlamasıyla bir ekonomik ve sosyal bunalım içerisindedir. Kuzey Amerika'daki İngiliz sömürgelerinin bağımsızlık savaşında başarıya ulaşmaları, Avustralya'nın Napolyon'dan önce davranıp İngiliz egemenliğine geçmesine yol açmıştır. Afrika'nın yer altı ve yerüstü zenginlikleri yağmalanmaktadır. Böylece yaşamanın güçleştiği İngiltere halkı için sömürge ya da yarı sömürge ülkelerine göç ederek orada iş tutmak, 19. yüzyılda artık bir gelenek haline gelmiştir. Bir yüzyıl önceki sürgün politikası artık yerini, hükümetlerce desteklenen bir göç politikasına bırakmıştır. Ancak bu göçlerle anavatandan ayrılanlar, başka toplumlarla karışıp İngiltere'den kopmak şöyle dursun, aksine, devletin de desteğiyle gittikleri yere İngiltere'yi de götürmekte ve İngiltere İmparatorluğu, üzerinde güneşin batmadığı bir görkeme ulaşmaktadır. (Erpi:Mimarlık Dergisi, Ocak 1975, s. 15 )

 

İzmir'e gelip iş tutan ve yerleşen İngiliz, Fransız, Hollandalı, İtalyan ve diğer Levanten ailelerden meydana gelen toplum, Buca'da bir ortak kültür oluşturmuştur. Bu toplum içerisinde özellikle İngilizlerin Buca'da yoğunlaştıklarını görüyoruz. Buca’da bir St. Jean Baptist kilisesi yaptırma fikri ilk defa 1805te Bornova'daki Fransiskan rahipleri tarafından ortaya atılmış, 1815'de Buca'da oturan beş yüz kadar Katolik nüfus için yaptırılan ibadet yeri 1840 ta Roma kilisesi tarafından geliştirilmiş ve bir papaz atanmıştır. Bu kilise günümüzde de kullanılmaktadır. Aynı şekilde, Buca'daki Protestan toplumu tarafından 1838 de kurulan kilise, 1865 te cemaatten toplanan bağışlarla bugünkü hali ile yeniden yapılmıştır. Buca'da 1870 yılında kız ve erkek olmak üzere çeşitli yabancı okulları mevcuttu. Buca tarihinde önemli bir olgu, 1860 yılında İngiliz Aydın Demiryolu (Otoman Railways) Şirketi tarafından, Türkiye’nin ilk iki demiryolu bağlantısından biri olan İzmir-Aydın tren yolunun Buca ya uzatılmasıdır. Parasido (şimdiki Şirinyer) den ayrılan bir hat Buca ya bağlanmış, bundan sonra bu şirketin üst düzey yöneticilerini Buca ya yerleşmesiyle banliyönün yaşantısı daha da canlanmıştır. Tren yoluyla bağlantılı olarak bir başka gelişmede 1856 Paradiso-Buca arasındaki bir düzlükte, Bornovalı Whittall ve Bucalı Rees ailelerinin öncülüğünde yaptırılan at koşusu alanındaki yarışların, tren yolunun yapımından sonra muntazam olarak başlatılmasıdır. Atlara meraklı Sultan Abdülaziz Mısır' a yaptığı geziden dönüşünde İzmir e uğramış ve 24 Nisan 1863 te Buca ya gelerek at yarışlarını seyretmiştir. Hristiyan toplumun bu dönemdeki etkinliğini gösteren bir olay da Devlet Başkanının bu gezisinde İzmir de kaldığı üç geceden ikisini Bornova da Charleton Whittall adlı İngiliz ailesinin malikânesinde, birini de Buca da Dimonstanis Baltacı adlı Rum ailesinin malikânesinde geçirmiş olmasıdır. Buca daha önce değinildiği gibi, bir Rum köyü olarak tarih sahnesinde belirmiş, giderek Levantenler ve özellikle İngilizlerin büyük malikâneler yaptırarak yerleştikleri bir banliyö niteliği kazanmıştır. 

 

 Buca’da Müslüman Türklerin Yukarı Mahalle' de Tıngır Tepe eteklerinde oturdukları bilinmektedir. Hristiyan grupların ise belli bölgelerde yoğunlaştıklarını söylemek zordur. Bugünkü Atadan Caddesi, Cumhuriyetin ilk dönemlerinde İstasyon Caddesi olarak bilinmekteydi. Ondan önceki adı ise Kommenler Sokağı iken Buca'nın önce gelen eşrafından Ispartılıyan tarafından Kançeşme yoluyla birlikte onartıldıktan sonra Ispartalı Bulvarı ya da sadece Bulvar adını almıştı. Aşağı Mahallenin Bulvar üzerinde ve civarında çoğu hacı olan Sakızlı zenginlerin evleri bulunuyordu. Bulvar daha aşağıda ikiye ayrılıyor, solda Soğuksu'ya sağda Işın Sinemasına uzanıyordu. Sinema karşısında Griziyotis'in birahanesi, Forbes'in köşküne doğru da Pagoda isimli çay bahçesi bulunuyordu. Yolun bu kısmı kız ve erkek gençlerin gezinti yeriydi.(Kararas: ss. 112-114) Tam kesin olmamakla beraber bu civarda bir de tiyatro bulunduğu sanılmaktadır. 

 

Buca'daki Rum nüfusun belli zamanlarda ve bazı olayların etkisiyle dalga dalga geliştiği görülüyor. 1770 ten sonra Mora'daki Orlof isyanından kaçarak Mora'dan ve (başta Sakız olmak üzere) Ege adalarından Anadolu'ya göçen 60.000 kadar nüfus İzmir yöresindeki köylerde ve bu arada Hacılar ve Buca'da yerleştirmiştir. Benzer türde bir ikinci toplu göç olayı 1826-1827 de İbrahim Paşa'nın Mora' daki isyanı bastırmasını izleyen tarihlerde tekrarlanmıştır. Buca yönetimsel olarak Seydi köy ilçesine bağlı bulunmaktaydı ve bir başçavuş kumandasında küçük bir birlik güvenliği sağlamakla görevliydi. Belediye başkanı genellikle rum kesimden seçilmiştir. Belediye Başkanları, Meclis Üyeleri, Muhtarlar İzmir Valisi tarafından tayin edilirdi.

 

XIX.yüzyılda Rumların, Türklerin ve Yahudilerin, özellikle İzmir’deki Avrupalı iş adamlarının Buca’da yaşamış olmaları yörenin gelişmesinde ve zenginleşmesinde büyük etken olmuştur.  Buca'da tiyatro faaliyetleri yoğundu. Eski Yunan stilindeki Apollo Açıkhava tiyatrosu 1820 lerden itibaren amatör ve profesyonel grupların oyunlarına sahne olmuştu. İzmir'in aristokrat Rum sosyetesi Buca'daki oyunlara büyük rağbet gösteriyordu. İzmir'de atletik faaliyetler de çok gelişmişti. Futbol kulüpleri arasında turnuvalar düzenleniyordu. Eski ya da yakınçağda, az da olsa, Buca' da bir Türk toplumunun yaşadığı kesindir. 

 

 

I.Dünya Savaşı’ndan sonra Yunanlıların İzmir’i işgali sırasında 17 Mayıs 1919’da Buca da işgale uğramıştır. Kurtuluş Savaşı’nın sonunda 9 Eylül 1922’de İzmir ile birlikte bu işgalden kurtarılmıştır.

 

Cumhuriyetin ilanından sonra ilk belediyesi kurulmuş, 1989 yılına kadar İzmir Belediyesi Şube Müdürlüğü olarak yönetilmiştir. İzmir Merkez ilçeye bağlı 20 mahalle ve 4 köy yapılan bir düzenleme ile birleştirilmiş ve 1987’de Buca ilçe konumuna getirilmiştir.

1821 de Yunanlıların başlattığı, Balkan Ülkelerinin Osmanlı İmparatorluğundan korkma hareketi ile birlikte, bu yöreden Anadolu'ya göçlerin başladığını biliyoruz.1877-1878 de Bulgarlar tarafından Bulgaristan'daki Türklere karşı girişilen şiddet eylemleriyle birlikte bu göçler kitle göçüne dönüşmüştür. 

 

1912-1913 Balkan savaşında bu hareket daha da hızlanmıştır .Bu dönemlerde Rumeli göçmenlerinden küçük bir grubun Buca'ya gelerek kentin kuzeyindeki Tıngır Tepe eteklerinde yerleştikleri sanılmaktadır. Daha önce Selânik'in Yaylacık köyünden göçerek Buca'ya yerleşenlerin oluşturduğu Yaylacık Mahallesi bu dönemde gelişiyor. İstiklâl Savaşın'dan sonra “mübadele” anlaşmaları yapılıyor, geride bırakılan mülkler karşılıklı değerlendiriliyor.

 

1924’te Mustafa Kemal Paşa'ya yakın idarecilerden ve İzmir' de valilik yapmış Şark Vilâyetleri Umum Müfettişi Tahsin (Uzer) Bey'in önerisi benimsenerek bir bölüm mübadil daha Buca'da iskân ediliyor (Kaynak: Sn. Cavide Eronat). Cumhuriyet döneminde 1950 li yıllara kadar Buca eski kentsel yapısını ve ölçeğini korumuş, Aşağı Mahalle daha çok memur, iş adamı aileleri, Yukarı Mahalle ise genellikle tarımla uğraşan göçmen kesimin yerleşme alanları olarak yaşamını sürdürmüştür.

 

Bu dönemde 10.000 nüfuslu bir bucak olan Buca'nın önceki yaşantısını çok az farkla sürdürdüğü söylenebilir. Yerleşme gerçek anlamda bir banliyodur. Kentle bağlantısını sağlayan başlıca ulaşım aracı trendir. Karayolu taşımacılığının deniz ve demiryoluna kıyasla gerek araç gerekse yol kalitesi bakımından gelişmemişliği trenin önceliğini büyük ölçüde arttırmaktadır.

 

Günlük tren seferlerinin sayısı altıyı geçmemekte, son tren olan 21.10 treni kaçırılırsa Buca'ya ulaşmak olanaksız denecek derecede güçleşmektedir. Konutlar oldukça iyi durumdadır. Her konutun ayrılmaz parçası olan bahçeler, bakımsız da olsalar, eski havalarını korumaktadır.Toplum, kapalı bir toplumun bütün özelliklerini taşımaktadır. Herkes birbirini tanımakta, dertler, sevinçler paylaşılmaktadır. Mahalle kavramı keskindir. Yerleşme alanı istasyon (şimdiki Atadan ) caddesinin Forbes köşküne dönen kavşağında başlayıp, yukarıda Tıngırtepe eteklerinde, öte yanda Hasanağa Bahçesinden İstasyon Caddesi' nin birkaç yapı bloku batısında bitmekte ve bundan sonra bağlar, tarlalar uzayıp gitmektedir. İstasyon Caddesi, İstasyondan yukarıya doğru iki taraflı dükkanlarıyla banliyonun ana çarşısını oluşturmaktadır. Buradaki Üçüncü şimdiki Umurbey ), Yukarı Mahallede Barff köşkü karşısındaki Birinci İlkokul ilköğretim hizmeti vermektedir. Baltac-Ispartalıyan arazisi üzerindeki Buca Orta Okulu İzmir'in sayılı eğitim kurumlarından biridir. Eğitim, ana köşkün batısında, kendine özgü mimariye sahip, şimdi mevcut olmayan bir ahşap yapı ile bunun daha batısındaki bir taş binada yapılmakta, ana köşk ise taşralı yatılı öğrenciler için yurt olarak kullanılmaktadır. Ortaokulu bitirenlerin eğitimlerine devam edebilmek için İzmir'in Kız ya da Erkek Liselerine gitmeleri gerekmektedir. Buca çevresindeki bağları, zeytinlikleri ve kırları ile bir çocuk cenneti gibidir. Ayrıca halka açık Hasanağa Bahçesi banliyonun hali vakti yerinde olan orta sınıf ailelerinin park işlevini görmektedir.

 

1950'li yıllarda kent hızla büyümeye başlamıştır. Büyümenin asıl nedeni, bu dönemde başlayan kırsal bölgelerden kentlere yönelen iç-göç olayıdır. Sonuçta hemen bütün büyük kentlerimizin sorunu olan sağlıksız büyüme olayı Buca'yı da etkilemiştir. Eskiden Kızılçullu (Şirinyer) ve Buca, İzmir'den bağ, bahçe, zeytinlik gibi yeşil alanlarla ayrılmış banliyolar olma niteliğini yitirmiştir. Aydın demiryolundan Buca hattının ayrıldığı, Buca'ya 2.5 metredeki paradiso yerleşmesini de Buca'nın bir uzantısı saymak mümkündür. Burada Buca ve Bornova'dan farklı olarak kentsel karakterde bir yapılaşma görülmez. Küçük bir nüfus, ayrık düzende, dağınık, bahçeli, evlerden oluşan bir yerleşme meydana getirmiştir. Cumhuriyet döneminde Paradiso'nun adı Türkçeleştirilerek Kızılçullu yapılmış, yakın dönemde ise tekrar değiştirilerek Şirinyer olmuştur. Bu yörede Antik dönemden kalma kale ve su kemerleri bulunduğu, bazı arkeolojik eserlere rastlandığı yukarıda da belirtilmişti. Paradiso'nun yakın çağda yerleşmeye dönüşmesi 1907'de burada geniş zeytinliklere sahip olan Kuzinieri ve Vucinas adlı kişilerin arazilerini mahalle yapımına tahsis etmeleri ile başlamıştır. Paradiso'daki bahçeli konutlar dışında en önemli yapı, bölgenin güneyinde Meles çayına bakan bir arazide 1912'de Amerikalılar tarafından kurulmuş olan Amerikan Kolejidir. Türkiye'nin başbakanlarından Adnan Menderes bu kolejden mezun olmuştur. Eski adıyla Kızılçullu Amerikan Koleji daha sonra devlete devredilmiş, bir süre Köy Enstitüsü olarak eğitim vermiştir. Bugün NATO karargahı olarak kullanılmaktadır. Buca, 4 Temmuz 1987 yılında yürürlüğe giren 3392 sayılı yasa ile ilçe olmuştur.

 

 

Buca adının orijini hakkındaki bilgiler ise birer hipotezden öteye gidememektedir. Kararas’ın Iconomos’tan naklen kaydettiğine göre 1235 te İzdik Devleti (Dukas Vatidis) Kralı İoyanis Lenvon Manastırı sınırlarını tesbit ettirirken KOHİ denen ve Kral yolu yakınında bir yerleşme adı geçmektedir. Iconomos’a göre burası sonradan Buca adını alan yerdir. KOHİ eski Yunancada bir kapalı açının iç tarafı, dibi anlamına gelmektedir. Yeni Yunancada KOHİ, GONİA olmuş, daha sonra BUGİA ve giderek BUCA ya dönüşmüştür.

(Kararas: s. 8, Iconomos: s.8) Aristotalis Foutrier, Le monastre de Lembos isimli arkeolojik incelemesinde ise bu manastıra ait belgeleri incelerken RUZA adında bir köyün sözü geçtiğini, bunu BUCA olabileceğini kaydetmektedir. Bir başka varsayım da son Bizans döneminde bu yörede büyük toprak sahibi olan VUZA yasa Vuzas isimli kişinin adının kaynak olabileceği yolundaki görüştür.

 

Buca sözcüğü Batı literatüründe değişik şekilde yazılmıştır: BOUDJA, BUDJIA, BOUGIEH, BORJA gibi, Bunlardan ilki en yaygın kullanılmış olanıdır.Buca adı ilk olarak Fransız Konsoloshanesinin deprem dolayısıyla Buca ya nakledildiği 1688 yılında, Konsoloshane kayıtlarında görülmektedir. (A. Yamandopulos’un Anadolu Kronikleri Dergisindeki makaleden, c. 1, s. )